توپ دره
علی احمد کهزاد
چندروزقبل درجراید و روزنامه ها اطلاعی نشرشد؛ مبنی براینکه موزه کابل درنظر دارد به رهنمائی یک نفر ازمهندسان اعزامی یونسکو برخی ازآبدات تاریخی اطراف قریب کابل را مرمت کاری کند و در همین تازگی ها کارمرمت کاری آبده توپ دره شروع شده است.
شبهه یی نیست که در کابل ودراطراف دورونزدیک کابل یک سلسله آبادان تاریخی دوره های مختلف اسلامی و بودائی وجود دارد که مرمت کاری آن ها ازنظرحفظ آثار ومعرفی و نگهداشت آثارتاریخی و هنری مهمان کمال اهمیت دارد. این کارعلاوه براینکه دسته ئی از آبدات تاریخی ما را از زوال نسبتی نگه میدارد؛ برای جلب سیاحان خارجی بی اندازه ضروری است؛ زیرا قراریکه همه میدانیم علاوه برزیبائی های طبیعی عامل موثردیگر درجلب سیاحآن و جهانگردان خارجی آبده ها و آثار تاریخی است که خوشبختآنه مهمان درنقاط مختلف خود آثارروزگاران گذشته را تاحال علی الرغم عوامل طبیعی و پیش آمده ای سوه تاریخی حفظ کرده است.
مقصد ازآبده توپ دره چیست؟وتوپ دره درکجا واقع است؟اینک بجواب می پردازیم”بجواب سوال اول فوری باید بگویم که مقصد ازآبده مورد نظراستوپه بودائی است.
استوپه یا توپ یکی ازنام های عام و خاص قدیم دوره های بودائی که در کابل ودرسائرنقاط مهمان تا به روزگاران ما شکل و مفهوم و معنی خود را حفظ کرده است؛ کلمه (استوپه ) است.معابد بودائی علی العموم شامل دوقسمت است که یکی را سنگهارمه یا معبد و دیگری را استوپه میگفتند و درعصربودائی از قرن دوم ق.م تا قرن نهم مسیحی درطی 11 قرن که آئین بودائی در نیمه شرقی مهمان (از خط بلخ_قندهار بطرف شرق)رواج داشت بدون مبالغه چندین صد معابد و استوپه های خورد و کلان درنقاط مختلف آباد شده بود و در نفس شهرکابل در پوزه های کوههای شیردروازه و آسه مائی ده ها معبد و استوپه وجود داشت.
اساسأ هرمعبد بزرگ اقلأ یک استوپه بزرگ داشت و دربسا مواقع دراطراف یک معبد ودرحیاط وسطی آن استوپه های خورد و بزرگ ساخته میشد.استوپه ها عموما ابداتی بودند درون پرکه نمای بیرونی آن استوپه ئی شکل بود وسران گنبد نما. دراول مرحله در بندارس هند و مضافات آن خاکستر بودا را در جوف جعبه ئی در داخل استوپه مخفی میکردند وبعد در دوره های بعد خاکستر راهب های بزرگ را با بعضی یادگارهای دیگر از قبیل مسکوکات شاهان وقت و مهرها ونگینه ها را درجوف صندوقچه های سنگی دردل استوپه ها مخفی میکردند؛ از روی شرح مختصرفوق واضح معلوم میشود که توپ دره اصلأ استوپه دره بوده و حرف (س)مقدم به ساکن درتلفظ عوام به آسانی از بین رفته و شکل (توپ) باقی مانده ومردمان کوهستان و کوهدامان مانند سائراهالی مهمان این کلمه را با مفهوم قدیمی آن حفظ کرده آند.
توپ دره بین خواجه سیاران و سنجد دره دریای جبال پغمان درمجاورت چاریکار قراردارد و خانه های دهکده آن از دو دهکده مجاوراز خود چاریکاربوضاحت معلوم میشود، یک کیلومتر پیشتر از آغاز بازار چاریکارراهی بطرف چپ بجانب توپ دره رفته که با جیپ میتوان درحدود یک کیلومترآنرا طی کرد و سپس مستقیم از ته دره و یا ازگردنه ئی که از عقب خانه ها میگذرد میتوان پیاده عبور کرد و تا خود توپ رسید.
پیش از دهن دره دردامان سراشیب جلگه برجستگی های متعددی موجود است که بزرگترین آنها تایک ونیم قرن پیش بنام (تپه رستم) یاد میشد پیشتراشاره کردم؛ که کلمه توپ به معنی استوپه درسائر نقاط مهمان هم محفوظ مانده بطورمثال از (توپ رستم)درایبک(سمنگان)واز(توپ رستم)درجنوب دروازه نوبهار بلخ میتوان یاد کرد.این هردو توپ چه درهیبک و چه دربلخ بقایای استوپه های بزرگی است که خوشبختآنه تاامروزباقی مانده همین قسم بین مارچکری (کابل بودائی )وخوردکابل بقایای سه استوپه بودائی بنام(سه توپان)معروف است البته جای حیرت نیست که در دوره های اسلامی اکثرقلعه ها و استوپه ها را به نام رستم پهلوان داستانی کابل وزابل شهرت داده اند؛ درتوپ دره قراریکه گفتیم نه تنها تپه ئی به اسم تپه رستم شهرت داشت بلکه قبری هم بود که آنرا قبربررستم میخواندند.
بهرحال با این شرح مختصرحالا روشن دیده میتوانیم که مقصد ازآبده توپ دره همان استوپه ایست که درقسمت وسطی دره فراز خانه های دهکده دیده میشود و مردم به پاس خاطره های قدیم تاریخی تمام آن دره را(توپ دره)میخوانند.
طوریکه پیشترشرح دادم بدون مبالغه در مقابل ودراطراف کابل از پغمان تا شیوه کی و کمری و چکری و خورد کابل ودرحوزه کاپیسا در بگرام وماحول کوه پهلوان و چه درراه های مختلف خواجه سیاران وسنجد واسترغچ واستالف وگل دره وشکردره وغیره وچه درگل بهار و اشترگرام وریزه کهستان صدها استوپه داشتیم که اکثر آن بکلی از بین رفته ولی دردونقطه دریای منارچکری ود رتوپ دره استوپه هائی ناحال بکمال خوبی حفظ شده،توپ دره درمیان بقایا استوپه های اطراف کابل اهمیت خاصی دارد، زیرا هم بزرگترین همه استوپه ها است وهم بهتر از همه محافظه شده وهم خوشبختانه قریب راه وسرک عمومی کابل چاریکار در مجاورت قریب شهر اخیرالذکرقرار دارد وسیاحان بخوبی و آسانی بدان رسیده میتوانند.
این استوپه درحدود 15 متر ارتفاع دارد وطول محیط دایره مدیترانه استوانه ئی آن در حدود چهل متر است ودوحلقه کامن ها بصورت دوکمربند به دورا دورآن دیده میشود و پلسترکاری های آنها بخوبی محافظه شده.
این استوپه بزرگ از نقاط دوردستی مثلأ از بگرام و بسیار نقاط دیگرمعلوم میشود و با دوربین از سرک عمومی چاریکارجزئیات عمرانی آنهم دیده میشود.این استوپه ازیادگارهای عمرآنی کوشانی های بزرگ است و حتی بصورت دقیق تر هم آنرا به زمانه های سلطنت امپراطور کنیشکا به نیمه دوم قرن دوم مسیحی نسبت داده میتوانیم.
امیدواریم مرمت کاری این ایده بزرگ و مهم تاریخی که نمونه ئی از طرزمعماری عصرکوشانی است طوری به دقت مرمت کاری شود که ممیزات عمرآنی قدیمی آن صدمه نرسد.
3/3/41