سنگ هفت‌قلم و وجه‌تسمیهٔ آن به «هفت‌قلم»
احمد احمدی
سنگ هفت قلم، که به رنگ سیاه و به احتمال زیاد از جنس گرانیت می باشد، یکی از نفیس ترین و ارزشمندترین آثار هنری و تأریخی سرزمین ما " افغانستان" ست، که همانندی برای آن در جهان شناخته نشده است. این سنگ، از شگفت انگیزترین نمونههای هنر حکاکی به شمار می رود. به نقل از پروفسور اعظم سیستانی، طراحی و دیزاین این اثر در سال ۹۰۲ هجری قمری به دست استاد کمال الدین بهزاد انجام شد و عملیات تراشکاری آن توسط استاد شمس الدین حکاک صورت گرفت. به احتمال زیاد، هنرمندان مشهور دیگری همچون میرک نقاش و زین الدین معمار نیز در خلق این شاهکار نقش داشته اند.
در مورد وجه تسمیهٔ این اثر به نام «سنگ هفت قلم»، آقای ولی شاه بهره در کتاب خود هرات نگین خراسان می نویسد: «این سنگ دارای هفت سطح (مرحله) است که همین ویژگی، ارزش هنری آن را دوچندان کرده است.»
برخی پژوهشگران بر این باورند که اصطلاح «هفت قلم» ناظر بر هفت مرحلهٔ هنری در فرآیند ساخت این سنگ است: نخست کندن سنگ از کوه، سپس مسطح ساختن آن به صورت مکعب، پرداخت کاری و صیقل دادن آن به صورت صندوقی، طراحی و تنظیم پلان کاری، تقسیم بندی سطح سنگ با اشکال هندسی، ترسیم و حکاکی گلبرگ ها و نقوش تزئینی، و در نهایت نگارش خطوط اسلامی از جمله ریحان، ثلث، محقق، رقعه، تعلیق، نسخ و نستعلیق. از این منظر، «هفت قلم» اشاره ای است به مجموع این مراحل هنری که در خلق این اثر لحاظ شده اند؛ گوئی این «عروس هفت قلم» را بر حجله ای از گل نشانده اند.
این اثر هنری، به درخواست سلطان حسین بایقرا (حکومت ۱۴۶۹–۱۵۰۷ میلادی) و در دوران تیموریان با مرکزیت هرات، طی هفت سال تلاش پیگیر هنرمندان برای قرار دادن بر سر مزار خود سلطان، ساخته شد. اما پس از آن که فرزند جوان و برومندش، سلطان غریب میرزا، چشم از جهان فروبست، این سنگ ارزشمند، به فرمان سلطان حسین، بر سر مزار او در جوار آرامگاه خواجه عبدالله انصاری در گازرگاه، در شمال شهر هرات، نصب شد.
نقوش زیبای این سنگ، آن را به اثری بی نظیر و هنری بدل ساخته است؛ و به همین دلیل، امروزه این سنگ به عنوان یک شاهکار سحرآمیز در جهان هنر شناخته می شود.
سخنان نغزی ای پرچمن