گنجینه آکسوس (اوکسوس / آمو دریا)
احمد احمدی
گنجینه آکسوس، که گاه با نامهای «گنجینه جیحون» یا «گنجینه آمو دریا» نیز شناخته می شود، مجموعه ئی شامل بیش از ۱۸۰ قطعه از اشیای زینتی، مجسمه ها و سکههای طلا و نقره است که یکی از بزرگ ترین و ارزشمندترین گنجینههای تأریخی کشف شده در آسیای میانه به شمار می رود. امروزه بخش عمده ئی از این آثار در «موزیم بریتانیا» و شماری نیز در «موزیم ویکتوریا و آلبرت» در لندن نگهداری می شوند.
این گنجینه احتمالاً در حدود سال ۱۸۸۰ میلادی در نزدیکی رود آمو (اوکسوس) در منطقه ای میان تاجیکستان و افغانستان امروزی به طور اتفاقی یا در پی حفاریهای غیرقانونی کشف شده و سپس به صورت غیررسمی وارد بازار عتیقه جات گردیده است. ماجرای انتقال و کشف دوباره آن، یکی از روایتهای قابل توجه تأریخی است. بر اساس گزارش منتشرشده از سوی «اِ.م. دالتون» (E. M. Dalton) در سال ۱۹۰۵، در ماه مه همان سال، سه تاجر اهل بخارا که گفته می شود گنجی را از اهالی روستای «تخت قباد» در نزدیکی مرز تاجیکستان و افغانستان خریداری کرده بودند، هنگام عبور از شرق کابل مورد حمله راهزنان قرار گرفتند.
یکی از همراهان این تاجران موفق به فرار شد و ماجرا را به افسر بریتانیائی مستقر در شهرکابل - مرکز افغانستان ، سروان «ف. برتون»، اطلاع داد. برتون به همراه دو نفر از افراد تحت فرمانش به محل حادثه رفت و در نیمه شب، در غاری که راهزنان در آن مشغول تقسیم غنایم بودند، با آنان روبه رو شد. درگیریی میان آنان درگرفت که به زخمی شدن چند راهزن انجامید و بخشی از آثار گنجینه به دست برتون افتاد. روز بعد نیز، وی با تهدید و اعمال زور، بقیه اشیای گنجینه را از راهزنان پس گرفت.
مطالعات کارشناسی روی آثار گنجینه نشان می دهد که بسیاری از اشیای آن به دورۀ نفوذ فرهنگی-سیاسی یونانی در آسیای مرکزی بازمی گردند، یعنی دورۀ موسوم به «هلنیسم» که حدوداً میان سالهای ۳۳۰ تا ۲۷ پیش از میلاد ادامه داشت. برخی از مجسمه ها و زیورآلات، به ویژه مجسمۀ تمام قد نقره ئی از یک انسان برهنه، به وضوح تأثیر هنر یونانی را نشان می دهند. همچنین، سکههای موجود در گنجینه، عمدتاً متعلق به دورۀ دولت یونانی-باختری، به ویژه دوران سلطنت دیودوتس اول (Diodotus I)، فرمانروای شورشی دولت سلوکی و بنیان گذار دولت مستقل یونانی در بلخ (حدود ۲۳۵ تا ۲۰۰ پیش از میلاد)، استند.
با توجه به گوناگونی زمانی و جغرافیائی اشیای این گنجینه، به نظر می رسد که این آثار از مناطق مختلف گردآوری شده و در محلی همچون «تخت قباد» در نزدیکی آمو دریا نگهداری می شده اند؛ منطقه یی که در گذشته بخشی از قلمروهای هلنی و سپس امپراتوری کوشانی به شمار می آمد.
در ماه سپتامبر سال ۲۰۱۳، در پی درخواست رسمی امام علی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان، موزیم بریتانیا پذیرفت نسخه هائی از برخی آثار این گنجینه را برای نمایش به موزیم ملی تاجیکستان ارسال کند. این اقدام نمادی از به رسمیت شناختن میراث مشترک منطقه ئی به شمار می رود.
با توجه به موقعیت جغرافیائی محل کشف و مسیر انتقال این آثار، کشور ما " افغانستان" نیز در تأریخچه این گنجینه سهم مستقیم و حقوق فرهنگی ویژه ای دارد؛ بنابراین لازم است نهادهای مسئول در حفظ و بازشناسی این میراث مشترک منطقه ئی، نقش فعال تری ایفا کنند و از سکوت یا بی تفاوتی نسبت به این موضوع مهم بپرهیزند.
سخنان نغزی ای پرچمن