سنگ‌نوشتهٔ کلئارخوس از آی‌خانم؛ یادگاری از حکمت یونانی در آریانا
احمد احمدی
این سنگ نوشته با قدمتی بیش از ۲۳۰۰ سال، در جریان کاوشهای باستان شناسی (میان سالهای ۱۹۶۴ تا ۱۹۷۸ میلادی) در شهر باستانی آی خانم (Ai-Khanoum) واقع در دشت قلعهٔ ولایت تخار افغانستان کشف شد. هم اکنون این اثر ارزشمند در موزهٔ ملی افغانستان (کابل) نگهداری می شود.
آی خانم، شهری باستانی با حدود ۱٫۵ کیلومتر مربع وسعت، در حدود سال ۳۲۸ پیش از میلاد و در محل تلاقی رودخانهٔ آمو (Οξύς = Oxus) و کوکچه، بر فراز یک تپهٔ نسبتاً هموار بنیان نهاده شد. بر پایهٔ شواهد باستان شناسی و دیدگاه برخی پژوهشگران، این شهر ممکن است توسط اسکندر مقدونی یا در پی لشکرکشیهای او در مسیر شرق، بنیان گذاری شده باشد. آی خانم در حقیقت یکی از جلوههای مهمِ پیوند تمدن یونانی با فرهنگهای شرق، به ویژه در سرزمینهای آریانا (بلخ و باختر) است.
در محوطه ای مقدس به نام تمنوس (Temenos) که احتمالاً به یک افسر عالی رتبهٔ مقدونی به نام کینیاس (Cineas / Κινέας) اختصاص داشته، سنگ بنائی با نوشته ای به زبان یونانی کشف شده است. نویسندهٔ این سنگ نوشته فردی است به نام کلئارخوس اهل سولی (Clearchus of Soli)، که بنابر برخی منابع احتمالاً شاگرد ارسطو بوده و از فیلسوفان شناخته شدهٔ یونان به شمار می رفته است.
بر روی این سنگ نوشته، مجموعه ای از آموزههای اخلاقی حکیمان یونان باستان نقش بسته که گفته می شود برگرفته از جملات حک شده در معبد دلفی (Delphi) – معبد آپولون، خدای خورشید، موسیقی و پیشگوئی – بوده است. این عبارات به زبان یونانی نوشته شده و ترجمهٔ تقریبی آن ها چنین است:
> در کودکی، منظم و با فضیلت باش.
در جوانی، خویشتن دار و میانه رو باش.
در بزرگسالی، عادل باش.
در پیری، خردمند و مشورت دهندهٔ نیک باش.
و چون مرگ فرا رسد، آن را بی دغدغه و آرام بپذیر.
به نظر می رسد کلئارخوس این جملات را از دلفی گردآوری و بازنویسی کرده و در این مکان مقدس در آی خانم قرار داده تا به عنوان میراثی از حکمت یونانی، در شرق نیز درخشش یابد.
سخنان نغزی ای پرچمن